Theo phong tục thì 3 ngày Tết của người Việt có 3 sự gặp gỡ quan trọng.
Đó là gặp gỡ các thần linh, Thổ công và Táo quân. Thứ 2 là gặp gỡ tổ tiên, ông bà về sum họp cùng con cháu - Do đó ngày Ba mươi Tết có tục lệ mọi nhà đều phải lo cúng tiến để rước ông bà. Sau cùng là những thành viên trong gia đình dù có làm ăn, bươm chải phương nào cũng phải về nhà để gặp gỡ, sum họp gia đình.
Ba ngày Tết cả nhà cùng đoàn viên bên mái ấm. Và tấm lòng đã được thể hiện một cách thực tiễn qua những mâm cỗ cúng. Mâm cỗ cúng tổ tiên, ông bà cầu sự phù hộ cho con cháu hạnh phúc. Sau đó con cháu cùng nhau ăn cỗ Tết nhằm hưởng phước, lộc mà trời đất, tổ tiên đã chứng giám sự thỉnh cầu mọi điều tốt lành trong năm mới.
Ăn Tết vừa thiêng liêng mà cũng vừa tự nhiên theo phong tục người Việt. Ba ngày Tết, đến nhà ai cũng được chào mời vào mâm cỗ với lời chúc phúc đầu năm. Mời nhau ăn cỗ Tết thể hiện sự tôn trọng, thân thiện trong tình nghĩa làng xóm, láng giềng, bạn bè. Gia chủ với sự hiếu khách truyền thống của người Việt đều mong ước mọi người cùng hưởng phúc mà mình đã cầu xin từ trời đất, ông bà... "Mâm cao, cỗ đầy" là câu nói thể hiện sự mong ước năm mới làm ăn phát đạt sung túc của mọi người.
Do điều kiện địa lý, thói quen trong ăn uống, mỗi vùng miền trên đất nước ta có cách bày mâm cỗ Tết khác nhau.
Mâm cỗ Bắc Bộ thường theo đúng bài bản. Cỗ thường gồm 4 đĩa, 4 bát: hai đĩa thịt gà và lợn, một đĩa nem thính, một đĩa giò lụa. Có thể thêm một đĩa giò mỡ (giò thủ hoặc thịt đông).
Bốn bát gồm: bát ninh, bát măng hầm giò lợn, bát miến, bát mọc. Đầu bữa ăn các món ở đĩa nhắm với rượu và xôi. Phần sau ăn cơm với các món ở bát. Đây là những yêu cầu căn bản của mâm cỗ. Tuỳ gia đình có thể có thêm món như nộm, xào. Ngày Tết có những món ăn đặc trưng như bánh chưng, dưa hành.
Tráng miệng có mứt sen, mứt quất, mứt gừng, chè kho.
mâm ngũ quả Tết miền Bắc
Mâm cỗ cúng gia tiên còn có đĩa trái cây gồm Phật thủ, chuối già, cam, quít, bưởi, và cành đào hoặc chậu quất. Tranh ảnh thường được treo là những tranh Đông Hồ, Hàng Trống để tạo thêm sự sinh động vui tươi trong ba ngày Tết đất Bắc.
Những món ăn của mâm cỗ miền Trung thường chú trọng nhiều đến tính bảo quản do thời tiết khí hậu miền này rất khắc nghiệt. Món nguội có nem chua, tré, chả. Gỏi có gà bóp rau răm; gỏi trái vả; măng, mít trộn. Món nóng có nem lụi, bò nướng sả ớt. Thịt heo, bắp bò ngâm nước mắm là những món ăn nguội lưu trữ được dài ngày, thường được cuốn với bánh tráng kèm trái vả, khế và củ kiệu, hành tím ngâm chua. Món chính để ăn với cơm có món quay, rán có sườn heo, gà. Món nấu có bò nấu thưng, củ cải kho nạc heo, thịt, thịt nạc rim, hon,... ăn với dưa giá, rau sống. Và không thể thiếu món canh giò heo hầm, gà tiềm. Riêng bánh tét là thứ không thể thiếu trong mâm cỗ ngày Tết ăn cùng với dưa món.
mâm ngũ quả Tết miền Trung
Đặc biệt miền Trung là vùng đất có nhiều món tráng miệng như các loại mứt gừng, xăm, gừng khô, mứt màu hoa,.. Bánh của vùng này có bánh tổ, bánh in, bánh thuẩn,.. những thứ bánh này đa số được bảo quản dài ngày có thể dùng ăn dần cho đến ra Giêng.
Hoa bày cho mâm cỗ miền Trung thường dùng các loại hoa cúc, đồng tiền, có nơi thêm cành mai rừng. Trái cây gồm thanh trà, chuối sứ, cam, quít, mãng cầu ta.
Mâm cỗ miền Nam có những món nguội căn bản như chả, gỏi, nem, bì, giò heo nhồi, lạp xưởng tươi, gỏi ngó sen,.. Riêng gỏi gà luộc xé phay trộn củ kiệu là món thường có. Các món ngâm chua như tai heo ngâm dấm, tôm khô củ kiệu cũng được ưa chuộng. Tuy nhà còn có những món ăn mà lúc ông bà sinh thời thích hoặc món ăn mang tính truyền thống của gia đình. Sau những món ăn khai vị là những món chính dùng để ăn với cơm như bò nấu, gà rim nước dừa tươi. Đặc biệt hầu như nhà nào cũng phải có nồi thịt kho nước dừa ăn với dưa giá và canh khổ qua hầm. hai món này luôn phải có trong mâm cơm cúng ông bà ngày Ba mươi Tết, theo như dân gian thì khổ qua là món ăn mong muốn sự cơ cực qua đi và đón chào năm mới tốt đẹp hơn. Tuy nhiên xét về mặt thực tế đây là món ăn mát, chống vị ngán của những thức ăn nhiều dầu mỡ và có thẻ lưu trữ được lâu trong hoàn cảnh thời tiết trong Nam rất nóng bức.
mâm ngũ quả Tết miền Nam
Và đương nhiên phải có món bánh tét nhân mỡ ăn với củ cải ngâm nước mắm. Tráng miệng thường có những loại mứt trái cây như mứt dừa, me, mãng cầu, gừng dẻo, củ năng, thèo lèo, kẹo chuối, xôi vị, bánh bò, bánh ít, bánh tét ngọt. Một số vùng đồng bằng sông Cửu Long còn có cơm rượu như một món tráng miệng tiêu thực rất tốt.
Hoa chưng cho bàn thờ nơi dọn mâm cỗ của Nam bộ không thể thiếu cành mai vàng và bình hoa vạn thọ. Trái cây gồm thơm, mãng cầu, dừa, đu đủ, xoài, có thể thêm vài nhánh sung.
Nhìn chung mâm cỗ ngày Tết ba miền có những nét riêng, nhưng đặc biệt bánh chưng, bánh tét có cùng nguồn gốc và gần như không có sự khác biệt về nguyên liệu. Khi ăn cỗ Tết, lượng thịt, mỡ nhiều hơn thường ngày nên trong cách ăn của ba miền đều kèm thêm các thực phẩm trợ tiêu hoá như dưa hành, dưa giá,.. Đó chính là đặc điểm chung nhất thể hiện bản sắc văn hoá ẩm thực của một quốc gia nông nghiệp như đất nước chúng ta.
_____________
Tết Tân Sửu 2021